Wspieranie polityki minimalnej opieki zdrowotnej dla osób niewidzialnych. Bezpaństwowcy

Definicja i zakres bezpaństwowości

Bezpaństwowiec to osoba, która nie jest „uznawana” za obywatela przez żaden kraj. Krótko mówiąc, ci ludzie nie mają prawa nie tylko do posiadania paszportu, ale nawet do proszenia o niego! Liczba bezpaństwowców na świecie jest – w tym czasie – nadal nieznana. Dane UNHCR otrzymane z około 96 krajów wskazują, że na koniec 2021 r. było około 4,3 mln bezpaństwowców lub osób o nieustalonej narodowości. Na podstawie tych danych największe znane populacje osób bezpaństwowych lub o nieustalonej narodowości można znaleźć w Wybrzeżu Kości Słoniowej (931,166), Bangladeszu (918,841), Mjanmie (600,000), Tajlandii (561,527) i na Łotwie (195,190)².

Międzynarodowe ramy prawne ochrony przed bezpaństwowością

Istnieją międzynarodowe ramy prawne chroniące bezpaństwowców oraz zapobiegające i ograniczające bezpaństwowość. Konwencja dotycząca statusu bezpaństwowców z 1954 r. (konwencja z 1954 r.)³ określa międzynarodową definicję prawną bezpaństwowca jako kogoś „który nie jest uznawany za obywatela przez żadne państwo na mocy jego prawa” i rozszerza na te osoby określone prawa, takie jak prawo do edukacji, zatrudnienia i zakwaterowania, a także prawo do tożsamości, dokumentów podróży i pomocy administracyjnej. W definicji tej nie wspomniano nic o dostępie do świadczeń opieki zdrowotnej ani o prawie do minimalnej standardowej ochrony zdrowia.

Konwencja o ograniczeniu bezpaństwowości z 1961 r. (Konwencja⁴ z 1961 r.) wymaga, aby państwa ustanowiły zabezpieczenia w ustawodawstwie w celu zapobiegania bezpaństwowości w momencie urodzenia lub w późniejszym okresie życia, na przykład z powodu utraty lub zrzeczenia się obywatelstwa lub sukcesji państwowej.

Prawo do obywatelstwa jest również określone w kilku międzynarodowych instrumentach i oświadczeniach dotyczących praw człowieka, takich jak Powszechna deklaracja praw człowieka, Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, Konwencja o prawach dziecka, Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych oraz Konwencja o pracownikach migrujących. Ponadto zwyczajowe prawo międzynarodowe wzmacnia konwencje o bezpaństwowości poprzez kluczowe normy, takie jak zakaz dyskryminacji rasowej, który dotyczy zarówno nabywania, jak i utraty obywatelstwa oraz traktowania bezpaństwowców.

Jednak chociaż prawie wszystkie państwa europejskie podpisały się pod normami prawa międzynarodowego dotyczącymi ochrony bezpaństwowców, większość przepisów wewnętrznych opartych na Magna Charta różnych krajów musi zmierzyć się z brakiem skutecznych ram krajowych, aby wprowadzić te zobowiązania w życie. Spowodowało to, że wiele osób codziennie spotyka się z dyskryminacją i łamaniem praw.

Rozwiązaniem tego problemu jest silna krajowa „wola polityczna”. Państwa muszą ustanowić procedury określania bezpaństwowości jako drogę legalizacji dla bezpaństwowców, którzy w przeciwnym razie utknęliby w nieokreślonej otchłani. Limbo, w którym ryzyko związane z jakąkolwiek polityką ochrony zdrowia na granicy jest realistycznie konkretne.

Zachęcające jest to, że niektóre kraje podjęły ostatnio pozytywne kroki w tym kierunku. Strona internetowa dotycząca wskaźnika bezpaństwowości ⁵ zawiera szczegółowe informacje i analizy dotyczące tego, w jaki sposób kraje w Europie wywiązują się ze swoich międzynarodowych zobowiązań w tym obszarze (i innych). Indeks porównuje, co kraje robią w celu identyfikacji i ochrony bezpaństwowców, w tym czy mają specjalną procedurę i w jaki sposób jest ona zgodna z międzynarodowymi normami i dobrymi praktykami w obszarach takich jak zabezpieczenia proceduralne, ocena dowodów, prawa do odwołania, status ochrony i nabywanie obywatelstwa. Indeks podkreśla kilka dobrych praktyk, ale pokazuje również, że jest jeszcze wiele do zrobienia. Nawiasem mówiąc, nawet w tej sytuacji minimalny standard ochrony zdrowia jest niejasno wymieniony.

„Przede wszystkim stało się jasne, że najbardziej poszkodowani przez pandemię są bezpaństwowcy” – mówi Chris Nash, dyrektor ENS*. „Często są też pierwszymi, którzy reagują na miejscu i wspierają swoje społeczności. Niezwykle ważne jest, aby bezpaństwowcy i dotknięte nimi społeczności były słyszane i lepiej zaopatrzone w zasoby. Współpracując z bezpaństwowcami, staramy się zlikwidować luki w ochronie ujawnione przez pandemię” ⁶. Warto zauważyć, że w planie strategicznym ENS na lata 2019–23, ROZWIĄZANIE PROBLEMU BEZPAŃSTWOWOŚCI W EUROPIE – wśród różnych kwestii priorytetowych ENS Advisory określiło cztery szerokie priorytety – tematyka „zdrowia” jest wystarczająco „wymieniona”.

Niemniej jednak późniejsze pojawienie się COVID-19, organizacje pozarządowe reprezentujące społeczność bezpaństwową, podkreśliły lokalne władze w całej Europie, aby zapewnić, że systemy opieki zdrowotnej zaspokoją potrzeby całej populacji, w tym osób zmarginalizowanych i znajdujących się w niekorzystnej sytuacji, a przede wszystkim tych, którzy nie są „obecni” na terytorium na podstawie dokumentów papierowych. W większości krajów status prawny i formalna dokumentacja w rzeczywistości są warunkami wstępnymi dostępu do jakości i minimalnego standardu opieki zdrowotnej. Są one także przesłankami uzyskania dostępu do ważnych społecznych uwarunkowań zdrowia, w tym zatrudnienia, ochrony socjalnej i odpowiedniego zakwaterowania. Ponad 500 000 bezpaństwowców w Europie, wielu należących do mniejszości, nie wszędzie korzysta z podstawowego prawa człowieka do uznania za osobę przed prawem⁷. W niedawnym raporcie dostarczonym przez europejską sieć ds. bezpaństwowców (ENS) w 2021 r., pani Dunja Mijatović jako Komisarz ds. Praw Człowieka w Radzie Europy, cytowany jako „COVID-19 pokazał, że prawo do zdrowia nie może być chronione na poziomie indywidualnym. Wymaga to skutecznych systemów, które przewidują profilaktykę włączającą, leczenie i rehabilitację dla wszystkich, nie pozostawiając nikogo w tyle i zapewniając, że nierówności strukturalne nie są powiększane w czasie, ale zakłócane i rozwiązywane⁸”.

Zagłębiając się w niektóre aspekty raportu ENS Ocena sytuacji bezpaństwowości, zdrowia i COVID-19 w Europie⁹, może być również przydatna, aby uzyskać bardziej globalny pogląd na stan „potrzeb”. Badanie socjologiczne opierało się na ścisłych mechanizmach gromadzenia danych. Co więcej, w końcu opracował zestaw zaleceń, które mogą być przydatne, aby dowiedzieć się trochę więcej.

W szerszym kontekście „praw” Raport ESN wyraźnie identyfikuje niektóre potrzeby związane z „prawem do zdrowia” i sugeruje pewne „polityczne” inicjatywy dla państw w postaci Zaleceń.
Przyjrzyjmy się najważniejszym z nich:

• Państwa muszą zagwarantować prawo do zdrowia wszystkim na swoim terytorium, w tym bezpaństwowcom w trakcie i po COVID-19;
• Państwa powinny rozważyć uregulowanie statusu wszystkich bezpaństwowców podczas stanów zagrożenia zdrowia publicznego w celu zagwarantowania prawa do zdrowia. W dłuższej perspektywie i tam, gdzie jeszcze tego nie uczyniły, państwa powinny wprowadzić mechanizmy identyfikacji i rozwiązywania przypadków bezpaństwowości na swoim terytorium, a także procedury określania bezpaństwowości w celu zagwarantowania bezpaństwowym migrantom ochrony należnej im na mocy Konwencji z 1954 r.;
• Państwa muszą utrzymać ochronę życia i zdrowia wszystkich bezpaństwowców poprzez odpowiednie środki łagodzące i wspierające choroby w obozach, schroniskach, osiedlach, mieszkaniach socjalnych i ośrodkach detencyjnych dla imigrantów; w tym tych, którzy są bezdomni. Bezpaństwowcy i ich społeczności bez względu na otoczenie (obejmujące społeczność, ośrodki zakwaterowania i ośrodki detencyjne dla imigrantów) muszą być wyposażeni w środki ochrony indywidualnej (maski) i inne podstawowe artykuły (pranie ręczne, mydło, gorącą i czystą wodę, ręczniki);
• Państwa nie mogą przetrzymywać bezpaństwowców pod pretekstem zapobiegania chorobom lub ich powstrzymywania. Państwa są zobowiązane do podjęcia kroków w celu zapobieżenia arbitralnemu zatrzymaniu bezpaństwowców i zapewnienia pełnego dostępu do praw i usług przy jednoczesnym zapewnieniu wystarczającego wsparcia w zakresie zakwaterowania, zdrowia i opieki społecznej (w tym opieki nad dziećmi) po zwolnieniu z aresztu imigracyjnego.

Interesujące byłoby również spojrzenie na Wspólnotę bezpaństwowości w Europie. W dniu 14 grudnia 2015 r. przyjęto konkluzje Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich w sprawie bezpaństwowości. Konsekwencją Konkluzji jest to, że w ramach debaty w Radzie ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych ¹⁰ dochodzi do Konkluzji o udzieleniu mandatu Europejskiej Sieci Migracyjnej ¹¹ (ESM) do ustanowienia platformy wymiany informacji i praktyk towarowych. Rada Sterująca EMN utworzyła platformę EMN dotyczącą bezpaństwowości w dniu 20 maja 2016 r. Celem Platformy ESM ds. bezpaństwowości jest zwiększenie świadomości na temat bezpaństwowości i zbliżenie wszystkich zainteresowanych stron w tej dziedzinie: przedstawicieli państw członkowskich, Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, agencji europejskich, organizacji międzynarodowych i organizacji pozarządowych. Pierwszym praktycznym celem tej platformy było określenie stanu bezpaństwowości w Unii Europejskiej. Ponadto platforma zbiera i analizuje informacje na temat bezpaństwowości za pośrednictwem systemu zapytań ad hoc EMN. Najnowszy raport EMN INFORM Statelessness in the EU, aktualizacja wersji 4.0 z listopada 2016 r. jest dostępny na stronie internetowej pod tym adresem/:/https://home-affairs.ec.europa.eu/ ¹². Jest to bardzo interesujący Raport, ponieważ zagłębia się w sytuację prawną każdego kraju europejskiego w odniesieniu do bezpaństwowości. Dla każdego państwa członkowskiego Unii omówiono cały szereg kwestii, w tym brak praw i słabość systemu ochrony każdego kraju.

Podsumowując, oczywiste jest, że status bezpaństwowców często pokrywa się z „nieudokumentowanymi” migrantami. Warunek nieprawidłowości administracyjnych, który spycha na dno społeczeństwa obywatelskiego te osoby pozbawione jakiejkolwiek gwarancji legalności. Ponadto coraz trudniej jest zająć się kwestią praw podstawowych, jeśli jest to silnie związane – nieuchronnie – z „biurokratyczną” kwestią „prostych” dokumentów.

Wszelkie działania mające na celu ochronę słabych punktów, z którymi borykają się osoby w stanie bezpaństwowym w danym kraju, muszą koniecznie zaczynać się od jasnego zdefiniowania treści prawnej stanu bezpaństwowego i powinny być podejmowane na poziomie Magna Charta dla państw.

Bez silnej odpowiedniej filozofii i działań prawnych oraz pomimo silnego poparcia ze strony społeczeństwa obywatelskiego i organizacji międzynarodowych, w tym UNHCR, podczas pandemii, dane zebrane w ENS, ocenie sytuacji bezpaństwowości, zdrowia i COVID-19 w Europie pokazują, że bezpaństwowcy doświadczają nadzwyczajnych słabości i naruszeń praw w odniesieniu do zdrowia, ale nie tylko. Zwraca uwagę na ich niewidoczny charakter w społecznościach, politykach, krajach i na poziomie europejskim. Ujawnia wyraźny brak konkretnych dowodów empirycznych i uwagi ze strony państw na temat implikacji bezpaństwowości dla skutecznego przeciwdziałania COVID-19. Zatem główne pytanie brzmi…jakie są konsekwencje, z jakimi borykają się dziś bezpaństwowcy na całym świecie? Bez obywatelstwa lub minimalnego procesu „uznawania narodowego” opartego na „terytorium” bezpaństwowcy nie mają żadnej ochrony prawnej ani prawa do głosowania i często brakuje im dostępu do edukacji, zatrudnienia i opieki zdrowotnej, rejestracji narodzin, małżeństwa lub śmierci oraz praw własności. Nie mają dostępu do życia. Po prostu przetrwaj dla siebie, bez przeszłości lub przyszłości i niepewnej teraźniejszości.

Palestyna jest chyba najbardziej znanym ze wszystkich współczesnych przypadków „bezpaństwowości”. Co to znaczy być obywatelem
państwa bez formalnego uznania, zwłaszcza na przestrzeni wielu dziesięcioleci i pokoleń? Kwestia ta jest rozpatrywana
na dnie międzynarodowej dyskusji politycznej, ze względu na długotrwałe walki w Strefie Gazy.

13,0 MLN PRZYMUSOWO WYSIEDLONEJ LUDNOŚCI
Całkowita liczba przymusowo wysiedlonej i bezpaństwowej ludności przy UNHCR w Afryce Zachodniej i Środkowej (WCA) odnosi się do ludności
UNHCR jest upoważniony do ochrony i pomocy. Obejmuje to tych, którzy zostali przymusowo wysiedleni; tych, którzy powrócili
domu w ostatnich latach; osoby bezpaństwowe lub zagrożone bezpaństwowością; oraz inne grupy, do których UNHCR
rozszerzył swoją ochronę lub udzielił pomocy humanitarnej.
[https://reliefweb.int/report/nigeria/unhcr-rbwca-forcibly-displaced-and-stateless-population-31-january-2023]

„Miliony ludzi na całym świecie są bezpaństwowcami. To jest z pewnością niepokojące. Konwencja o
Zmniejszenie bezpaństwowości jest ważnym narzędziem rozwiązywania tego problemu. Wiele stanów ma już ustawodawstwo
która jest zgodna z postanowieniami Konwencji i jej wdrożenie kosztuje bardzo niewiele. Jeszcze nieliczne stany
są stronami tego instrumentu.
To trzeba zmienić.” Zobowiązuję się do pełnego wsparcia mojego Biura rządom, które chcą stać się stronami”.
António Guterres, sekretarz generalny ONZ
https://www.refworld.org/docid/4cad866e2.html