Octrooien en de covid-19-vaccins

Inleiding

De Covid-19-pandemie vormt een grote uitdaging voor het farmaceutische innovatiesysteem.

In 2020 waren uitgebreide lockdowns het enige effectieve middel om de verspreiding van het virus tegen te gaan. In dat jaar eiste de pandemie 2 miljoen levens en veroorzaakte een enorme wereldwijde recessie. Regeringen werden geconfronteerd met een tragische wisselwerking tussen volksgezondheid en nationaal inkomen en waren wanhopig op zoek naar effectieve behandelingen. Elke medische innovatie die kon helpen bij het voorkomen of genezen van de ziekte werd als van onschatbare waarde beschouwd.

Met zoveel op het spel, leverde het farmaceutische innovatiesysteem onmiskenbaar. Het eerste COVID-19-vaccin werd in december 2020 goedgekeurd, slechts 10 maanden na het uitbreken van de pandemie. (Ter vergelijking: de gemiddelde tijd die nodig is voor de goedkeuring van nieuwe geneesmiddelen bedraagt meer dan 10 jaar). In de daaropvolgende maanden zijn verschillende andere vaccins beschikbaar gekomen. Meer recentelijk zijn antivirale geneesmiddelen ontwikkeld die effectief lijken tegen de ziekte van Covid-19, en ook zij worden in recordtempo goedgekeurd.

Uiteraard was de productiecapaciteit voor Covid-19-vaccins aanvankelijk klein. In de eerste helft van 2021 hadden zelfs rijke landen moeite om de vaccins aan te schaffen, en de armen waren bijna volledig uitgesloten. In een paar maanden tijd zijn de dingen echter veranderd. Tegen het einde van 2021 zullen wereldwijd meer dan 10 miljard doses zijn geproduceerd.

Tegenwoordig hebben rijke landen genoeg doses om hun hele bevolking te vaccineren, en vaccins zijn begonnen te worden geleverd aan middeninkomenslanden en arme landen.

Naarmate de vaccinatiecampagnes vorderen, herstellen de economieën zich. In veel regio ’s zal het nationale inkomen tegen het einde van 2021, of hoogstens in het eerste semester van 2022, zijn teruggekeerd naar het niveau van vóór de pandemie.

Dit klinkt als een succesverhaal. Toch heeft de Covid-19-pandemie geleid tot een verhit debat over farmaceutische innovatie en de manier waarop deze wordt georganiseerd en gepromoot. Centraal in dit debat staat de rol van de bescherming van de intellectuele eigendom van vaccins en geneesmiddelen. Commentatoren, wetenschappers en regeringen hebben voorgesteld om afstand te doen van intellectuele-eigendomsrechten op Covid-19-vaccins en de nieuwe antivirale geneesmiddelen die binnenkort beschikbaar zullen zijn. Tot nu toe is er echter nog geen overeenstemming bereikt over een dergelijke ontheffing.

Dit artikel gaat in op het beleidsdebat en bespreekt mogelijke hervormingen van het huidige systeem van farmaceutische innovatie.

De maatschappelijke kosten van octrooien

Een octrooi geeft een uitvinder het exclusieve recht om de uitvinding te vervaardigen, te gebruiken of te verkopen gedurende een periode van 20 jaar vanaf de datum van de octrooiaanvraag. Deze exclusiviteitsperiode geeft de uitvinder vaak enige marktmacht. Wanneer deze marktmacht wordt uitgeoefend met het doel de winst van de uitvinder te maximaliseren, resulteert dit over het algemeen in een inkrimping van de productie en een stijging van de prijzen. De inkrimping van de productie betekent dat de consumenten minder zullen consumeren en de prijsstijging betekent dat zij meer zullen betalen voor wat zij consumeren. Deze effecten vertegenwoordigen de belangrijkste maatschappelijke kosten van octrooien.

Rijke landen

In rijke landen zijn de maatschappelijke kosten van octrooien op covid-19-vaccins mild in vergelijking met andere farmaceutische octrooien en met de waarde van de vaccins. Om deze bewering te onderbouwen, houd ik op mijn beurt rekening met de prijs- en outputeffecten van de octrooien op covid-19-vaccins.

Prijs

Octrooien op nieuwe geneesmiddelen leiden soms tot buitensporige prijzen die de toegang tot de geneesmiddelen aanzienlijk kunnen beperken. Bijvoorbeeld, toen het hepatitis-C-medicijn sofosbuvir voor het eerst werd gelanceerd in 2013, werd het geprijsd voor meer dan $ 80.000 per behandeling. Met een productiekosten geschat op minder dan $ 150, vertegenwoordigde dit een prijs-kostenmarge van meer dan 50.000%.

In het geval van de covid-19-vaccins lijken de prijs-kostenmarges veel lager te liggen. Hoewel de exacte productiekosten per dosis niet bekend zijn, liggen deze volgens een redelijke schatting tussen de € 1 en € 3. De prijzen variëren van vaccin tot vaccin. Het Oxford/AstraZeneca-vaccin zou worden geprijsd tegen kostprijs volgens de contractuele clausules die de Universiteit van Oxford aan AstraZeneca heeft opgelegd. De prijs ligt inderdaad rond de € 3 per dosis. Het Janssen-vaccin kost ongeveer € 7 per dosis, met een prijs/kostenmarge van ongeveer 100%. De belangrijkste mRNA-vaccins, Moderna en BioNTech/ Pfizer, zijn duurder. Naar verluidt ligt de prijs van Moderna nu dicht bij de € 25 per dosis, wat zich zou vertalen in een prijs-kostenmarge van ongeveer 1.000%. Dit is hoog, maar het is 50 keer lager dan dat van sofosbuvir.

Gezien de enorme maatschappelijke waarde van de vaccins zijn deze prijzen allesbehalve uitbuitend. Voor een land als Italië, dat eind 2021 ongeveer 100 miljoen doses heeft ingekocht, zullen de totale uitgaven minder dan 2 miljard euro bedragen. Dit zijn ongeveer dezelfde economische kosten als slechts één week van de relatief milde lockdown die we in het voorjaar van 2021 hebben meegemaakt. Het lijkt er dan ook op dat de economische voordelen van de vaccins een groot aantal van de kosten vertegenwoordigen, zelfs zonder de waarde van geredde mensenlevens in de berekening op te nemen. Het lijdt geen twijfel dat Italië bereid zou zijn geweest veel meer voor de vaccins te betalen dan het in werkelijkheid heeft betaald.

Men vraagt zich af waarom dan de prijzen niet hoger zijn. Er zijn verschillende mogelijke antwoorden op deze vraag. Ten eerste wordt het Oxford/ AstraZeneca vaccin geprijsd tegen kostprijs op verzoek van de Universiteit van Oxford, die het vaccin oorspronkelijk ontwikkelde. Ook andere vaccins ontvingen aanzienlijke overheidsmiddelen, met dien verstande dat de prijs op een redelijk niveau zou zijn gehouden. Ten tweede zijn er vanaf het begin verschillende vaccins die met elkaar concurreren. Deze concurrentie is mogelijk omdat octrooien relatief beperkt zijn en exclusieve eigendomsrechten verlenen op een specifiek vaccin, niet op alle covid-19-vaccins. Ten derde kunnen farmaceutische bedrijven vrijwillig hun prijzen beperken uit angst voor regulerend ingrijpen in de vorm van bijvoorbeeld dwanglicenties of een opschorting van octrooirechten.

Uitvoer

In het voorjaar van 2021, toen al verschillende Covid-19-vaccins waren goedgekeurd, hadden zelfs rijke landen nog steeds moeite om de vaccins aan te schaffen. Sommige commentatoren beschuldigden octrooien voor de schaarste van vaccins, op grond van het feit dat één van de gevolgen van octrooien precies de inkrimping van output is.

Maar in feite zijn hoge prijzen en een lage productie de keerzijde van dezelfde medaille: de octrooihouder contracteert de productie alleen voor zover dit nodig is om de prijs op het streefniveau te houden. Met andere woorden, zodra de prijzen zijn vastgesteld, hebben farmaceutische bedrijven geen reden om de vraag te rantsoeneren. Zij zouden zelfs onder monopolie geen stimulans tot rantsoenering hebben, maar dit geldt a fortiori wanneer er sprake is van enige concurrentie tussen de ondernemingen, aangezien de vraag waaraan een onderneming niet voldoet dan door haar concurrenten zal worden bevredigd.

Het aanvankelijke tekort aan vaccins was dus geen strategische keuze van farmaceutische bedrijven. De simpele waarheid is dat deze bedrijven tijd nodig hadden om de productie op te schalen. Hoewel het productieproces werd gestart zelfs voordat de vaccins werden goedgekeurd, kostte het uitbreiden van de output tijd omdat de productie van vaccins een complexe onderneming is, vooral voor de mRNA-vaccins die op een zeer innovatieve technologie vertrouwen. In enkele maanden tijd is de productiecapaciteit echter uitgebreid en nu is er in de rijke landen geen tekort aan vaccins.

Men kan zich afvragen of de productie sneller had kunnen toenemen zonder octrooibescherming. Het antwoord is waarschijnlijk ‘nee’. Op zeer korte termijn zijn octrooien geen cruciale factor: uitvinders worden al beschermd door “doorlooptijd” -voordelen, d.w.z. het simpele feit dat imitatie tijd kost. Zelfs als er geen juridische belemmeringen zijn voor de exploitatie van de innovatieve technologische kennis, dat wil zeggen dat het leren oefenen van een innovatie misschien geen gemakkelijke taak is vanwege de noodzaak om zogenaamde stilzwijgende kennis te verwerven. Denk bijvoorbeeld aan de moeilijkheid om nieuwe chirurgische technieken te leren, zelfs als deze in de medische literatuur zijn beschreven. (Dit verklaart overigens waarom geen ander bedrijf dan Moderna nog heeft geprobeerd het Moderna-vaccin te vervaardigen, hoewel Moderna verklaarde dat het zijn octrooien enige tijd niet zou handhaven).

Het lijkt daarom onwaarschijnlijk dat het opschorten van octrooirechten de productie van covid-19-vaccins in 2021 had kunnen helpen verhogen. Een expansief effect op de productie zou waarschijnlijk meer tijd hebben gekost.

Derde wereld

In de vorige paragraaf heb ik betoogd dat de prijzen van covid-19-vaccins de toegang tot de behandeling in rijke landen niet effectief hebben beperkt. Vandaag de dag kunnen alle Italianen, Duitsers en Britten die gevaccineerd willen worden, vrijwel direct hun injectie krijgen. Wat de arme landen betreft, is de situatie echter gecompliceerder.

In Oeganda bijvoorbeeld bedragen de uitgaven voor gezondheidszorg per hoofd van de bevolking ongeveer 50 dollar per jaar. De aankoop van de mRNA-vaccins (die waarschijnlijk de best presterende zijn) tegen de huidige prijzen zou een aanzienlijke belasting vormen voor het nationale gezondheidsstelsel van Oeganda. Bovendien moeten vaccins aan de bevolking worden geleverd, en dit brengt nieuwe uitdagingen met zich mee in landen waar sanitaire infrastructuur rudimentair is. Het is dan ook niet verwonderlijk dat slechts 1 procent van de Oegandese bevolking tot nu toe is gevaccineerd.

In feite ligt het vaccinatiepercentage in de meeste Afrikaanse landen onder de 10% en zelfs in een middeninkomensland als India bedraagt het slechts 25%. Hoewel ook andere factoren een rol kunnen spelen, lijkt het erop dat een verlaging van de prijs van de vaccins een belangrijk element kan zijn van een succesvolle vaccinatiecampagne in ontwikkelingslanden. Voor zover octrooien een dergelijke vermindering verhinderen, kunnen zij sociale kosten met zich meebrengen die niet zo beperkt zijn als die welke door de rijke landen worden gedragen.

Corrigerende maatregelen

Wat kan het beleid doen om de toegang tot covid-19-vaccins in arme landen te vergemakkelijken? In dit deel worden drie mogelijke strategieën besproken, die in toenemende volgorde van verzwakking van octrooirechten worden gepresenteerd.

Vrijwillige praktijken

De eerste strategie is gebaseerd op de goodwill van farmaceutische bedrijven en regeringen van rijke landen. Het dringt er bij deze regeringen op aan miljoenen doses aan arme landen te doneren en bij farmaceutische bedrijven op selectieve wijze de prijs van de vaccins in arme of middeninkomenslanden te verlagen.

In feite zouden deze acties zelfs door niet-altruïstische agenten kunnen worden uitgevoerd. Gezien het gemak van overdracht van het Covid-19-virus en het feit dat de bescherming van de vaccins beperkt is, is vaccinatie van de wereldbevolking ook in het eigen belang van de rijke landen. De donaties van vaccins kunnen daarom worden beschouwd als een investering in de volksgezondheid door donorlanden.

Wat de farmaceutische bedrijven betreft, is de gederfde winst door een selectieve prijsverlaging in middeninkomenslanden of arme landen waarschijnlijk gering, misschien zelfs onbestaande. In het geval van de covid-19-vaccins is het risico van parallelhandel bijvoorbeeld beperkt, aangezien vaccins bijna uitsluitend door overheden en openbare instellingen worden gekocht. Anderzijds is het in rekening brengen van verschillende prijzen in verschillende landen een gemeenschappelijke marketingstrategie, de zogenaamde prijsdiscriminatie, die heel goed winstgevend kan zijn voor de verkoper. Men zou dus kunnen zeggen, om Adam Smith te parafraseren, dat “het niet uit de welwillendheid van de farmaceutische bedrijven is dat de arme landen hun vaccins mogen verwachten, maar uit hun eigenbelang”.

Desalniettemin betwijfelen sommige commentatoren of deze vrijwillige praktijken volstaan om voldoende vaccins voor de hele wereldbevolking te leveren. Daarom zijn er meer interventionistische strategieën voorgesteld.

Dwanglicenties en wederkerige dwanglicenties wanneer in een plantenras een geoctrooieerde uitvinding is opgenomen

Verplichte licentieverlening is wanneer een overheid toestemming geeft voor de productie van een gepatenteerd product, zelfs zonder toestemming van de octrooihouder. Krachtens de TRIPS-OVEREENKOMSTEN van 1994 is onder bepaalde voorwaarden dwanglicenties toegestaan. De meest aangevoerde reden voor dwanglicenties is de volksgezondheid, en er bestaat weinig twijfel over dat de Covid-19-pandemie een geldige rechtvaardiging zou zijn.

Daarom kan een land als India bijvoorbeeld een beroep doen op de TRIPS-OVEREENKOMSTEN en nu om een dwanglicentie vragen voor de octrooien die de covid-19-vaccins beschermen. Als de Wereldhandelsorganisatie (WTO) instemt met de verplichte licentie, kunnen Indiase bedrijven de vaccins produceren tegen betaling van een “redelijke royalty” aan de octrooihouders – een royalty die waarschijnlijk vrij laag zou zijn. In het kader van de Verklaring van Doha van 2001 konden Indiase bedrijven zelfs de vaccins exporteren naar andere landen die niet over de technologische capaciteiten beschikten om de vaccins te produceren en die ook een dwanglicentie hebben aangevraagd. Indiase bedrijven konden de vaccins echter niet exporteren naar andere landen.

Er valt veel voor deze oplossing te zeggen. Een uitgebreide toepassing van dwanglicenties zou een doeltreffende manier zijn om de prijs van vaccins in arme landen te verlagen, waardoor er een aanzienlijke winstmarge overblijft in de rijke landen. De winsten die in rijke landen worden geoogst, zouden de farmaceutische bedrijven in staat kunnen stellen hun O&O-kosten terug te verdienen. Deze oplossing zou dus een redelijk compromis kunnen vormen tussen de doelstelling om de toegang tot de vaccins te waarborgen en de doelstelling om het onderzoek naar innovatieve geneesmiddelen te stimuleren.

INTELLECTUELE EIGENDOMSRECHTEN

In oktober 2020 hebben India en Zuid-Afrika voorgesteld om voor de duur van de epidemie afstand te doen van intellectuele-eigendomsrechten op COVID-19-vaccins en geneesmiddelen. Verschillende landen, waaronder de VS, hebben dit voorstel gesteund. Andere landen zijn er echter tegen. Het is onwaarschijnlijk dat het voorstel zal worden goedgekeurd, aangezien hiervoor een gekwalificeerde meerderheid van landen vereist is, maar desondanks is er uitvoerig over gedebatteerd.

Er zijn twee belangrijke verschillen tussen dwanglicenties en het afzien van intellectuele-eigendomsrechten. De eerste is betrekkelijk gering: met een ontheffing hoeven producenten van generieke geneesmiddelen geen royalty ’s aan octrooihouders te betalen. Aangezien de redelijke royalty ’s die moeten worden betaald in geval van dwanglicenties echter gering zijn, lijkt deze factor van ondergeschikt belang. Een relevanter verschil is dat een ontheffing van Covid-19-gerelateerde octrooien de productie of invoer van generieke geneesmiddelen ook in rijke landen mogelijk zou maken. Zoals opgemerkt zou dit op zeer korte termijn waarschijnlijk weinig impact hebben, maar op langere termijn zou het de winstmarges van de octrooihouders kunnen uithollen.

Het probleem met een afstand van octrooirechten is dat het de prikkels om te innoveren aanzienlijk zal aantasten. Het uitvinden van nieuwe vaccins of nieuwe geneesmiddelen is een zeer riskante en kostbare onderneming. In de markteconomieën waarin we leven, wordt geneesmiddeleninnovatie grotendeels gedelegeerd aan particuliere bedrijven die hun winst willen maximaliseren in plaats van het algemeen belang. Wie zou er dan investeren in het zoeken naar nieuwe geneesmiddelen zonder het vooruitzicht de O&O-kosten terug te verdienen en winst te maken?

De noodzaak om de investeringen in O&O te stimuleren werd inderdaad acuut gevoeld voordat de vaccins werden ontwikkeld, tot het punt dat verschillende regeringen “koopovereenkomsten vooraf” aangingen met bedrijven met veelbelovende kandidaten en sommige ervan rechtstreeks financierden. Nu er meerdere vaccins beschikbaar zijn, lijkt het misschien logisch om meer nadruk te leggen op de toegang tot de behandeling. Deze aanpak is echter kortzichtig. De Covid-19-pandemie is misschien niet de laatste en we moeten de prikkels om te investeren in de zoektocht naar de volgende vaccins behouden.

Meer in het algemeen is het altijd efficiënt om achteraf afstand te doen van octrooirechten, nadat de innovatie is bereikt. Een toekomstgericht beleid moet echter een ex ante-perspectief hebben, alsof de innovatie nog moet komen. Om het anders te zeggen, de samenleving moet een evenwicht vinden tussen de doelstellingen van het stimuleren van innovatie enerzijds en de verspreiding van de nieuwe producten anderzijds. Een afstand van intellectuele eigendomsrechten legt alle nadruk op het doel van verspreiding. Maar als de prikkels om te innoveren worden vernietigd, zullen er geen innovatieve technologieën worden verspreid.

Een andere kijk op farmaceutische innovatie

Tot nu toe heb ik betoogd dat ons farmaceutische innovatiesysteem goed heeft gepresteerd in de Covid-19-pandemie. De maatschappelijke kosten van octrooien zijn relatief gering geweest en kunnen binnen het bestaande institutionele kader verder worden beperkt door het aannemen van verstandig beleid.

Toch kan men zich afvragen waarom zo ’n belangrijke taak als de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen aan de markt wordt gedelegeerd. Is een ander systeem haalbaar?

Om die vraag te beantwoorden, kan het nuttig zijn om een opvallend kenmerk van de ontwikkeling van Covid-19-vaccins op te merken, d.w.z. de beperkte rol die de zogenaamde ‘grote farma’ speelt. Het vaccin AstraZeneca werd ontworpen door een team van onderzoekers aan de Universiteit van Oxford, en het farmaceutische bedrijf begon pas in het stadium van klinische tests te spelen. Hetzelfde geldt voor Pfizer met het BioNTech-vaccin. Moderna en BioNTech zijn beide, in feite, universitaire spin-offs. Van de vier belangrijkste vaccins die in westerse landen worden gebruikt, is alleen het Janssen-vaccin volledig ontwikkeld door een groot farmaceutisch bedrijf.

Afgezien van de klinische tests, lijkt het erop dat universiteiten en openbare onderzoekscentra beschikten over alle technologische capaciteiten die nodig zijn om de vaccins zelf te ontwikkelen. Dit geldt waarschijnlijk tot op zekere hoogte voor veel andere drugs. Zo werd sofosbuvir uitgevonden bij Pharmasset, een klein farmaceutisch bedrijf opgericht door wetenschappers van de Emory University. Pas later werd Pharmasset gekocht door Gilead, die de klinische tests voltooide en het geneesmiddel op de markt bracht.

Vergeleken met het traditionele beeld waarin farmaceutische bedrijven al het O&O doen, lijkt hier een nieuw patroon te ontstaan. Wanneer fundamenteel wetenschappelijk onderzoek enige belofte van farmacologische toepassingen laat zien, hebben wetenschappers de neiging om de academie te verlaten, de resultaten van hun wetenschappelijk onderzoek te patenteren en hun eigen spin-offs te creëren om meer toegepast onderzoek uit te voeren. En wanneer dit meer toegepaste onderzoek slaagt, resulterend in kandidaatgeneesmiddelen die klaar zijn voor de klinische tests, gaan de spin-offs in joint ventures met grotere farmaceutische bedrijven, of worden ze door hen overgenomen. De grote bedrijven voeren de tests uit en commercialiseren het product.

Met andere woorden, er lijkt een nauwere en nauwere relatie te bestaan tussen fundamenteel wetenschappelijk onderzoek en het ontwerpen van nieuwe geneesmiddelen, en het comparatieve voordeel van grote farmaceutische bedrijven lijkt zich steeds meer te beperken tot het stadium van klinische tests.

Als dat zo is, dan lijkt een nieuw model van farmaceutische innovatie mogelijk. In dit nieuwe model zouden particuliere ondernemingen een veel beperktere rol spelen dan nu het geval is. Hierdoor zouden de vele verstoringen die de marktkrachten in een sector als de farmaceutische sector kunnen veroorzaken, worden verminderd of opgeheven.

De eerste stap in de richting van de invoering van het nieuwe model is de afschaffing van de octrooien op drugs. Dit zou stoppen met de bloeding van wetenschappers van universiteiten en openbare onderzoekscentra om winst te maken spin-offs gemaakt ad hoc. Zonder de bescherming van octrooien zouden wetenschappers veel minder prikkels hebben om de academie te verlaten; zij zouden hun onderzoek daar voortzetten.

De tweede stap is het creëren van prikkels voor universiteiten en publieke onderzoekscentra om meer toegepast onderzoek te doen, het overbruggen van de resterende kloof tussen puur academisch onderzoek en het ontwerpen van nieuwe geneesmiddelen. Dit is waarschijnlijk het meest kritieke onderdeel van de voorgestelde hervorming. Het brengt een aantal specifieke kwesties aan de orde, die hier niet zullen worden geanalyseerd.

De derde stap is de nationalisatie van de klinische tests. Klinische tests zijn al sterk gereguleerd en worden vaak gehost in openbare ziekenhuizen of openbare gezondheidsinstellingen. Nationalisatie van het hele proces lijkt daarom relatief eenvoudig. Het zou kunnen leiden tot grote efficiëntieverbeteringen, waardoor de belangenconflicten tussen de eigenaren van drugskandidaten, de artsen die betrokken zijn bij de tests, en de regelgevende instanties worden geëlimineerd.

Farmaceutische bedrijven zouden alleen verantwoordelijk zijn voor de productie van de geneesmiddelen. Zonder octrooibescherming zouden alle medicijnen generiek zijn. De farmaceutische sector zou zeer concurrerend zijn en de prijzen van nieuwe geneesmiddelen zouden dicht bij de productiekosten liggen.

Conclusie

De Covid-19-pandemie heeft aangetoond dat ons farmaceutische innovatiesysteem resultaten kan opleveren, maar heeft ook een nieuw innovatiepatroon blootgelegd, waarbij de kloof tussen fundamenteel en toegepast onderzoek steeds kleiner wordt. Dit suggereert dat we een ander systeem zouden kunnen invoeren, dat niet gebaseerd is op marktkrachten en intellectuele-eigendomsrechten. Misschien is de voorgestelde hervorming utopisch, maar ze kan de vele inefficiënties verminderen die door ons huidige systeem van farmaceutische innovatie worden gecreëerd.