Kronieken van een mogelijke toekomst – Inlezen in de pandemie en daarbuiten

Inleiding

De Sustainable Development Goals (UN-SDG ‘s) zijn 17 doelstellingen met 169 doelstellingen die alle VN-lidstaten zijn overeengekomen om tegen 2030 te verwezenlijken ¹. Deze vertegenwoordigen en vertegenwoordigen een consensus over hoe we de wereld willen veranderen om de mens een betere, rechtvaardigere, duurzamere en milieuvriendelijke toekomst te garanderen. De vooruitgang in de richting van de verwezenlijking van de meeste SDG ’s bleef in 2019 echter al achter en de impact van de COVID-19-pandemie zal naar verwachting vertragen en in sommige gevallen de moeilijkheden omkeren om verbeteringen te bereiken ^2,3. Waarom is het zo moeilijk om vooruitgang te boeken in de richting van iets wat zo algemeen wordt geaccepteerd?

Dit heeft in ieder geval voor een deel te maken met het feit dat deze doelen samenhangen met tal van elementen van de complexe adaptieve systemen die we ‘de samenleving’ noemen. Lokale conflicten, internationale financiële en economische stromen, migratie, vervuiling en de economische en sociale gevolgen van handel hebben bijvoorbeeld directe en indirecte overloopeffecten op elk van de SDG ’s (figuur 1) en deze hebben op hun beurt een significante invloed op elk van deze dimensies. Dit betekent dat het bereiken van deze doelstellingen onvermijdelijk gevolgen heeft voor levens en middelen van bestaan, voor tegenstrijdige prioriteiten en belangen, waardoor de verwezenlijking ervan minder onmiddellijk plaatsvindt. Daarom mag het documenteren van vooruitgang niet als vanzelfsprekend worden beschouwd en als een wereldwijde prestatie worden erkend.

|||UNTRANSLATED_CONTENT_START|||Fig. 1.|||UNTRANSLATED_CONTENT_END||| Koppeling tussen de drie categorieën spill-overs en de 17 SDG ‘s. Bron: Europa Sustainable Development Report 2020⁴.

De opkomst van een nieuw virus (Sars-CoV-2) in 2019 en de daaruit voortvloeiende Covid-19-pandemie heeft een verwoestende impact gehad op diezelfde samenlevingen en vertegenwoordigt een moment van dramatische breuk en achteruitgang in de algemene verklaring die wordt vertegenwoordigd door de verschillende kwesties die door de SDG ’s worden gesteld.

Ten eerste, het virus Sars-CoV-2 werd verondersteld te worden gegenereerd door een zoönotische sprong (spill-over) van wilde dieren naar de mens, en de opkomst van zoönotische ziekte wordt verondersteld te worden begunstigd door menselijke activiteiten zoals aantasting van wilde dieren habitats als gevolg van de uitbreiding van de verstedelijking, akkerland en intensieve veehouderij⁵.

Ten tweede heeft de pandemische noodsituatie, die bijna twee jaar heeft geduurd, de kwetsbaarheid aangetoond van de gezondheids- en sociale zorgstelsels van veel landen, ook de zogenaamde “economisch ontwikkelde” landen. Het heeft ook helaas gedocumenteerd hoe moeilijk het is om onder deze omstandigheden te zorgen voor het verworven welvaartsniveau en de eerbiediging van de fundamentele rechten van de mens, die zo goed vertegenwoordigd zijn door de SDG ‘s. De ongelijkheid binnen en tussen landen is toegenomen en kwetsbare en sociaal gemarginaliseerde mensen hebben in veel mindere mate toegang gekregen tot effectieve behandelingen of vaccinaties voor de algemene bevolking ⁶.

Zoals is opgemerkt in het “Verslag over duurzame ontwikkeling 2021”⁷: “[…] De pandemie heeft invloed gehad op alle drie de dimensies van duurzame ontwikkeling: economische, sociale en ecologische. […] Er kan geen sprake zijn van duurzame ontwikkeling en economisch herstel zolang de pandemie woedt”.

Dit document analyseert de pandemische gebeurtenis vanuit meerdere invalshoeken, specifiek gericht op drie onderling verbonden systemen: gezondheidszorg, economieën en de samenleving, om te proberen elementen te identificeren die mogelijke trends na de pandemie in beleids- en implementatiemodellen kunnen vormen.

Pandemische complexiteit

Zoals Strumberg bij al., de Covid-19-pandemie heeft de kenmerken van “een ‘goddeloos probleem‘: we hebben het niet zien aankomen, we lijden onder de effecten, en het daagt onze belangrijkste stroom van redenering”⁸. De onzekerheden die deze crisis hebben gekenmerkt en de wereldwijde verspreiding van deze nieuwe ziekteverwekker hebben niet alleen de onderliggende kwetsbaarheid van onze gezondheidssystemen benadrukt, maar ook de intrinsieke en vaak onderliggende dynamiek die de pijlers kenmerken waarop deze systemen zijn gebaseerd. Daarnaast werd benadrukt hoe veranderingen in een deel van het systeem, bijvoorbeeld in de gezondheidsstelsels, de hele samenleving beïnvloeden door middel van onderlinge verbindingen die niet altijd evident zijn.

Tijdens deze pandemie, voor het eerst sinds de vaststelling van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen, is de gemiddelde wereldwijde score-index voor de SDG ’s gedaald⁷. Dramatische gevolgen op mondiaal niveau zijn gedocumenteerd in termen van morbiditeit en mortaliteit⁹, zowel als directe als indirecte effecten van de Sars-CoV-2-infectie met ingrijpende gevolgen voor de economische vooruitgang, het vertrouwen in regeringen en de sociale cohesie¹⁰. De armoede van grote delen van de bevolking is als gevolg daarvan^toegenomen11, waardoor de kloof tussen de rijkste en de armste bevolkingsgroepen zowel binnen de afzonderlijke landen als tussen de landen onderling groter is ^geworden12.

Een directe impact van de Covid-19-pandemie is ook onderkend in de groei van de wereldwijde werkloosheid¹³, van het geweld tegen kwetsbare groepen¹⁴ en in de blootstelling en verergering van bestaande schendingen van de mensenrechten en burgerrechten ^15,16. Al deze effecten waren onevenredig groter in meer kwetsbare contexten en bevolkingsgroepen, zoals onmiddellijk zichtbaar is als de verslechterende trend van de SDG-index globaal wordt berekend en alleen onder OESO-landen, waar deze nog steeds aanwezig is, maar minder duidelijk is (figuur 2).

Fig. 2. Jaarlijkse trend van de SDG-index (Wereld- en OESO-landen). Bron: Duurzame Ontwikkelingsrapportage 2021 ⁷

Zorgsystemen

De gezondheidszorgstelsels werden zwaar getroffen door de pandemie en de zwakke punten in het beheer van deze noodsituatie kwamen bovendrijven, met name in de eerstelijns- en gemeenschapszorgsector. Maar veerkrachtiger zorgstelsels konden zich snel aanpassen aan de nieuwe situatie met een sterke versnelling in de introductie van nieuwe organisatiemodellen en een uitgebreid gebruik van digitale technologieën. De interactie tussen patiënten en beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg en tussen beroepsbeoefenaren is, waar mogelijk, online verplaatst, waardoor de gezondheidszorgsector bij het gebruik van digitale middelen (bv. banktransacties, reizen en hotelreserveringen, aankopen) dichter bij andere sectoren is gekomen.

Dit heeft ook de mogelijkheid geopend van taakverschuiving en veranderingen in bestaande organisatiemodellen die bijvoorbeeld hebben geleid tot de inschrijving van apotheken in vaccinatiecampagnes¹⁷, de overdracht van kankertherapieën van ziekenhuizen naar thuiszorg¹⁸, de versterking van de telegeneeskunde en de controle op afstand^19,20, de consolidatie van wijkverpleegkundigen²¹, de verspreiding van intermediaire zorg²²en toenemende investeringen in gemeenschapshuizen en gemeenschapsziekenhuizen, die op hun beurt ingrijpende veranderingen in onze gezondheidsstelsels en bijgevolg in onze samenleving zouden kunnen initiëren.

Onder deze dramatische druk hebben deze veranderingen en innovaties onze gezondheidszorgstelsels in staat gesteld om te reageren op de verschillende pandemische golven. Hoewel de volgende uitdaging erin zal bestaan de positieve en negatieve effecten ervan onder normale omstandigheden nauwkeurig te beoordelen, moet worden erkend dat het vermogen om tijdig toegang te krijgen tot een voldoende aantal vaccins, d.w.z. om toegang te krijgen tot de belangrijkste volksgezondheidsrespons op de pandemie²³, onbillijk is geweest in alle landen. Ondanks het COVAX-initiatief, dat door tal van internationale publieke en private partners, waaronder de Wereldgezondheidsorganisatie²⁴, wordt gepromoot, heeft tot op heden slechts 5,7% van de bevolking in landen met een laag inkomen ten minste één dosis van het Sars-CoV-2-virus vac- cine²⁵ ontvangen.

Economie

De pandemie heeft geleid tot een dramatische daling van het wereldwijde bruto binnenlands product (bbp) en het Internationaal Monetair Fonds schat dat als covid-19 op middellange termijn een langdurige impact zou hebben, het mondiale bbp in de komende vijf jaar met een cumulatieve 5,3 biljoen dollar zou kunnen ^dalen26. De pandemie heeft echter in de verschillende industriële sectoren een andere impact gehad: IT-bedrijven, online handel en logistiek hebben er over het algemeen baat bij dan andere sectoren (zoals toerisme, recreatie, huisvesting en voedselvoorziening), die hard werden getroffen en meer tijd nodig zullen hebben om zich te herstellen²⁷. De economische impact is ook verschillend onder mensen, met jongeren, vrouwen, ongeschoolde werknemers en zwartwerkers onder meestal benadeelde categorieën, en tussen landen met een eerder herstel in China, bijvoorbeeld, in vergelijking met Europa^28,29.

Verschillende strategieën bij de toepassing en handhaving van volksgezondheidsmaatregelen hadden een verschillend effect op de economie, het sociale leven en het welzijn van mensen. Daarom draait een tweede opmerkelijk element van de analyse rond de verschillen in de niet-farmacologische interventies die door landen zijn ingesteld om de verspreiding van infecties en hun uitvoeringsniveau te contrasteren. Dit omvat de timing, het type, de duur en de intensiteit van de beperkingen die worden opgelegd aan bevolkingsgroepen binnen landen en de dynamiek van beperkingen en controles die de mobiliteit tussen landen reguleren. Een duidelijk voorbeeld is Italië, dat van een nationale lockdown in de eerste acute epidemiefase is overgestapt op een vermoeide subnationale sluitingsaanpak. Hoewel is aangetoond dat beide benaderingen zeer doeltreffend zijn om de virale transmissie te verminderen en bijgevolg het effect van COVID-19 op de gezondheidsdiensten^30,31, werd de tweede benadering duidelijk geassocieerd met een kleiner negatief effect op het bbp³².

Bijkomende negatieve economische gevolgen op mondiaal niveau werden veroorzaakt door de min of meer drastische sluiting van de grenzen, die gedurende de verlengde duur van deze noodsituatie is doorgegaan en op het moment van schrijven opnieuw ten uitvoer wordt gelegd met de opkomst van de omicronvirusvariant³³. Tot de zwaarst getroffen sectoren behoorden in dit geval sectoren met een sterke productiesegmentatie in verschillende landen (Global Value Chain). Bovendien hebben deze beperkingen, met name tijdens de eerste epidemiegolf, een sterke invloed gehad op de mobiliteit van onderzoekers, met een vermindering van het kapitaal van de gegenereerde ideeën. Dit werd vervolgens gecompenseerd door alternatieve methoden van virtuele interactie³⁴.

Een terugkerende vraag die wordt gesteld, is welke gevolgen deze pandemie op de lange termijn zal hebben en hoe vraag en aanbod in verschillende landen en onder verschillende bevolkingsgroepen zullen veranderen. Het economisch herstel, dat in de tweede helft van 2021 begon, bleek verrassend snel en duurzamer dan verwacht, vooral in vergelijking met de economische crash van 2008 ²⁹.

Dit momentum wordt weliswaar niet doorbroken door de wederopleving van pandemieën, maar vooral door ingrijpende veranderingen in het ontwikkelingsmodel en in combinatie met beleid dat gericht is op de toekomstige generaties (zoals het EU-plan van de volgende generatie).³⁵) zou zeer positieve gevolgen kunnen hebben voor het collectieve welzijn en voor de totstandbrenging van een rechtvaardiger en rechtvaardiger post-pandemische samenleving.

Maatschappelijke ongelijkheden

Op 31 oktober 2021 toonden UNE- SCO-gegevens uit 210 landen aan dat de mediane cumulatieve duur van gedeeltelijke of totale schoolsluitingen tijdens de pandemie 33 weken bedroeg (spreiding 0-77 weken)³⁶. Zelfs wanneer alternatieve oplossingen voor afstandsonderwijs worden geboden, is het nog steeds moeilijk om de negatieve gevolgen van schoolsluitingen te kwantificeren. Rekening houdend met de bestaande mondiale ongelijkheden op het gebied van toegang tot onderwijs, internet en digitale geletterdheid, moet worden nagedacht over de onmiddellijke gevolgen voor de leerresultaten en over het risico op langere termijn dat discriminatie en ongelijkheid op sociaaleconomische en geografische basis worden verergerd. Voorts zijn schoolsluitingen een belemmering geweest voor de ontwikkeling en het welzijn van kinderen en adolescenten en zijn zij in verband gebracht met negatieve gevolgen voor de gezondheid, met inbegrip van, maar niet beperkt tot, geestelijke gezondheid³⁷.

Ook tijdens de Covid-19-pandemie waren er genderongelijkheden. De vrouwelijke beroepsbevolking was om verschillende redenen het meest blootgesteld aan negatieve gevolgen. Ten eerste omdat vrouwen in de arbeidssectoren een groter risico lopen op blootstelling en burn-out, met inbegrip van beroepen in de gezondheidszorg en beroepen in de zorg voor ouderen en gehandicapten. Specifiek, onder gezondheidswerkers, vrouwen bleken te ervaren vaker en intense symptomen van stress, angst, depressie, slaapstoornis en burn-out³⁸. In de tweede plaats omdat vrouwen in toenemende mate het slachtoffer werden van geweld en agressie in het algemeen en thuis14 als economische en sociale stress in combinatie met beperkte bewegingsvrijheid. Ten derde omdat het verlies aan werkgelegenheid voor vrouwen tijdens de pandemie vrijwel onmiddellijk toenam. Dit was deels te wijten aan hun relevante aanwezigheid in beroepssectoren die meer aan de crisis waren blootgesteld, zoals toerisme, gastvrijheid, onderwijs en kinderopvang. Het werd echter ook in verband gebracht met een toename van vrijwillige uitval uit het arbeidsproces³⁹ in een context waarin vrouwen een verhoogde werklast moesten absorberen van onbetaalde activiteiten zoals kinderopvang tijdens schoolsluitingen, gezinsbeheer, huishoudelijk werk en thuiszorg voor oudere en/of gehandicapte gezinsleden die de toegang tot gezondheidszorg en sociale diensten verloren⁴⁰. Dit heeft geleid tot een daling van de werkgelegenheid met 5% in 2020 onder vrouwen, vergeleken met 3,9% onder mannen13. Het verlies van werk onder de vrouwelijke bevolking heeft aanzienlijke gevolgen voor het welzijn van het gezin, die waarschijnlijk op lange termijn zullen plaatsvinden, gezien de grotere moeilijkheden waarmee vrouwen worden geconfronteerd bij hun terugkeer naar de werkomgeving⁴⁰. Het onevenredige aantal vrouwen in eenoudergezinnen heeft veel van de hierboven beschreven aspecten nog verergerd. Ten slotte hebben vrouwen onder deze omstandigheden in het bijzonder te lijden gehad van de beperkte of gebrekkige toegang tot gezondheidszorg, de verstoring van de gezondheidszorg en de gezinsplanning van moeders en van het aanbod van moderne anticonceptiemiddelen, met als gevolg een toename van ongewenste zwangerschappen, abortussen en moedersterfte^41,42.

Een derde element van sociale ongelijkheid43 tijdens de pandemie werd veroorzaakt door de verandering in de werkgelegenheidssector door een wijdverbreid gebruik van werken op afstand, gefaciliteerd door het uitgebreide gebruik van IT-technologieën. Dit heeft de kloof tussen werk-van-huis banen (vaak meer hooggekwalificeerde werkcategorieën) en die die fysieke aanwezigheid vereisen (vaak laaggekwalificeerde banen of banen die direct contact met klanten vereisen) die moeilijker te handhaven waren, nog verergerd. In deze dynamische context werd een toename van atypische banen waargenomen, wat leidde tot een daling van de inkomsten voor de gezondheidszorg in landen met financieringssystemen op basis van sociale verzekeringen en formele werkbijdragen. Werknemers verloren, afhankelijk van de vraag of ze thuis konden werken of niet, inkomsten tijdens lockdowns en veranderden hun mobiliteitspatronen tijdens meer tolerante epidemiefasen. Dit betekent dat het gebruik van openbaar en particulier vervoer en van stedelijke en openbare ruimten ook is veranderd, wat ook heeft geleid tot verschillen in het risico van blootstelling aan Sars-CoV-2.

Fragmenten van hoop

Hoewel de negatieve effecten van de pandemie niet worden gecompenseerd, kunnen sommige signalen in deze complexe en zorgwekkende omstandigheden positief worden geïnterpreteerd.

In tegenstelling tot wat er tijdens de economische crisis van 2008 is gebeurd, heeft de Covid-19-pandemie meer duurzame solidariteits- en participatiemechanismen geactiveerd. De nationale regeringen hebben in veel landen een belangrijke rol gespeeld bij de bescherming van de sociale veiligheid van degenen die minder goed zijn toegerust om de gevolgen van de crisis te dragen. Zij hebben dit gedaan door financiële en sociale beschermingsmechanismen in te voeren. Bovendien hebben regeringen van veel landen met een hoog inkomen rechtstreeks ingegrepen om de nationale financiële markten en nationale strategische ondernemingen te beschermen tegen speculatieve en agressieve interventies en hebben zij rechtstreeks en massaal steun verleend aan farmaceutisch onderzoek naar innovatieontwikkeling. Dit laatste was met name duidelijk voor de ontwikkeling van vaccins tegen Sars-CoV-2 en heeft geleid tot echte technologische innovaties⁴⁴.

Op internationaal niveau is het vermeldenswaard dat de Europese Unie, die grote verschillen tussen de lidstaten heeft overwonnen, heeft besloten de budgettaire beperkingen op te heffen die de acties en het beleid van de afzonderlijke landen ernstig hebben beperkt, en de volgende initiatieven heeft genomen:

• Veranderd in de EU-begroting om de gezondheids- en economische crisis met spoed aan te pakken.
• Heroriëntering van EU-middelen om lidstaten met de grootste behoeften te helpen.
• Ondersteuning van de meest getroffen economische sectoren.
• Onderhandelde en kocht vaccins voor alle lidstaten.
• Instelling van het Europees instrument voor tijdelijke steun ter beperking van de werkloosheidsrisico ’s in noodsituaties (SURE)⁴⁵.
• Vaststelling van het EU-herstelplan, EU³⁵ van de volgende generatie.

Deze interventies, die een pro-sociale en solidaire ommekeer van de lidstaten betekenen in vergelijking met de pre-pandemische overheersende verhalen, versterken de Europese Unie en kunnen de weg effenen voor meer cohesie en belangrijke politieke veranderingen op zowel internationaal als intern niveau.

Andere positieve elementen kunnen worden getraceerd in de versnellende dynamiek voor levensveranderende innovatieve processen met een sterke aanwezigheid van informatietechnologie die zich uitstrekt van gezondheidsmonitoring van draagbare apparaten tot hulpmiddelen voor moleculair geneesmiddelontwerp⁴⁴. Ook de houding ten opzichte van de stelsels van volksgezondheid is veranderd. Er wordt opnieuw een nieuwe waarde toegekend aan gemeenschapszorg en eerstelijnszorg, aan de consolidatie van de volksgezondheid en preventie als hoekstenen om de pandemie en in het algemeen de verslechtering van de wereldwijde gezondheid te bestrijden, en aan de versterking van het concept van nabijheid bij het verstrekken van gemeenschapsgezondheids- en sociale zorg.

Tijdens deze noodsituatie hebben zorgstelsels nieuwe manieren van werken ervaren en oplossingen geïmplementeerd die mogelijk langer duren dan de pandemie zelf. Zelfs gezien de duidelijke en overweldigende negatieve gevolgen van de pandemie voor de omvang en samenstelling van de gezondheidszorg, die in sommige gevallen tot een vermindering van het aantal electieve chirurgische ingrepen tot 80% leidde, dwong deze crisis gezondheidsmanagers ook om te overwegen of alle dingen die in het verleden werden gedaan noodzakelijk, passend en rechtvaardig waren. Vanwege de toename van de middelenbeperkingen was het van het grootste belang om de beschikbare middelen te gebruiken ter ondersteuning van de diensten en procedures die het grootste nettovoordeel zouden opleveren voor patiënten met prioriteit voor degenen met de grootste behoeften^46,47.

Sommige aspecten, zoals de milieucrisis, de opwarming van de aarde, de uitputting van natuurlijke hulpbronnen en het verlies van biodiversiteit, zullen een adequaat en consistent antwoord moeten krijgen met een nieuw ontwikkelingsperspectief dat ook de gezondheid van toekomstige generaties ongetwijfeld ten goede zal komen. Evenzo zullen preventie en paraatheid tegen wereldwijde gezondheidsbedreigingen die naar verwachting vaker zullen optreden als gevolg van deze determinanten, een beleid vereisen dat gericht is op de noodzaak om complexiteit en onderlinge verwevenheid aan te pakken, zoals het geval is met het voorgestelde One Health-kader van de Global Health and Covid-19 Task Force van het G20-voorzitterschap voor 2021⁴⁸.

Conclusies

Een aforisme van W. Churchill stelt: “Het verbeteren van middelen om te veranderen, het perfect zijn van middelen om vaak te veranderen”. Wij zijn van mening dat het van fundamenteel belang is gebruik te maken van de leermogelijkheden die de dramatische crisis als gevolg van de Covid-19-pandemie heeft geboden.

Innovaties die naar verwachting over vele jaren zouden plaatsvinden, werden geconfronteerd met een buitengewone versnelling. De verspreiding in de huidige praktijk van digitale instrumenten voor monitoring en beheer op afstand van patiënten, het vermogen om massale vaccinatiecampagnes effectief te organiseren, de grote overheidsinvesteringen in medisch onderzoek en innovatie, die hebben geleid tot de ontwikkeling en goedkeuring van innovatieve vaccins en snelle diagnosesystemen met een ongelooflijke snelheid, de immense productie van kennis en het open delen ervan, het toenemende belang van gedrags- en volksgezondheidsinterventies zijn slechts enkele voorbeelden van successen die permanente veranderingen in de gezondheidszorgsystemen en de verlening van gezondheidszorg kunnen genereren.

De WHO heeft met de “Pan-Europese Commissie voor gezondheid en duurzame ontwikkeling”⁴⁹, DIE een verslag over zeven aanbevelingen heeft opgesteld, goed begrepen dat de mondiale strategieën voor gezondheid en duurzame ontwikkeling moeten worden vastgesteld, namelijk:

• Het One Health-concept op alle niveaus operationeel maken.
• Op alle niveaus van de samenleving actie ondernemen om de door de pandemie verergerde verdeeldheid te helen.
• Innovatie ondersteunen om betere One Health te bereiken.
• Investeren in sterke, veerkrachtige en inclusieve nationale gezondheidsstelsels.
• Creëer een gunstig klimaat om investeringen in gezondheid te bevorderen.
• De governance op het gebied van gezondheid wereldwijd verbeteren.
• Verbetering van het gezondheidsbeheer in de pan-Europese regio.

Als deze zeven aanbevelingen worden uitgevoerd, zullen we deze crisis hebben aangegrepen en met meer optimisme naar de toekomst kunnen kijken. De WHO, de Europese Unie en het Italiaanse ministerie van Volksgezondheid hebben allen het conceptuele referentiekader in de “One Health” -aanpak erkend, dat duidelijk in overeenstemming is met de SDG-doelstellingen en ook in andere kaders, zoals die welke specifiek zijn voor stedelijke gezondheid, kan worden ^afgekeurd50.

We zullen na de pandemie opnieuw moeten beginnen en onze inspanningen moeten opvoeren om de SDG ’s te bereiken, maar het zal ook nodig zijn om de manier waarop we leven en produceren te veranderen, waarbij we gebruik zullen maken van de innovaties die in toenemende mate beschikbaar zijn gesteld. Wanneer echter eindelijk de post-pandemische fase zal aanbreken, zullen we niet opnieuw beginnen.

Dit gezegd hebbende is het ongetwijfeld zo dat er nog een aantal bekende uitdagingen en oude vijanden voor de boeg liggen. One Health moet worden begrepen, geïntegreerd en, bovenal, in de praktijk worden geoperationaliseerd om zijn volledige potentieel te realiseren, SDG ’s moeten opnieuw worden geprioriteerd in een nieuwe dimensie van inzet en de positieve veranderingen die werden geïntroduceerd en geïmplementeerd tijdens de noodsituatie moeten worden benut om de vooruitgang naar een rechtvaardig gezondere wereld te bevorderen.